Aankoop zeldzame voorstudie van Jordaens

Jordaens’ schilderij van Mozes en zijn Ethiopische vrouw is een krachtig statement over gelijkheid. Recent ontdekten onderzoekers dat het werk teruggaat op een vroege schets. Die vondst bracht het Rubenshuis ertoe om de waardevolle voorstudie aan te kopen. Ze geeft een unieke inkijk in Jordaens’ artistieke denkproces.

Het verband tussen schets en schilderij zie je niet meteen: de composities verschillen sterk van elkaar. Toch zijn er opvallende gelijkenissen. Rechts op de tekening herkennen we Mozes. Zijn hoorntjes, als eigenwijze plukjes haar, komen zichtbaar terug in het doek. Let ook op zijn frons, scherpe neus, rode wang en donkere baard. Zelfs het handgebaar en de plooien van zijn gewaden zijn verwant.

Mozes wordt meestal afgebeeld met de Tien Geboden, maar in dit schilderij gaat alle aandacht naar de prachtig geklede zwarte vrouw naast hem: zijn Ethiopische echtgenote, mogelijk Sephora. Met een krachtig handgebaar lijkt Mozes ons aan te spreken. Wellicht een oproep om zijn Afrikaanse vrouw als een gelijke te erkennen.

Ook in het Oude Testament moest hij haar al verdedigen. In het boek Numeri krijgt Mozes kritiek van zijn zus Mirjam en broer Aäron, omdat hij met een zwarte vrouw is getrouwd. God straft Mirjam daarvoor: zij wordt zeven dagen melaats en moet uit de gemeenschap treden. 

Schets en schilderij gaan terug op dit verhaal, maar beide op een andere manier. De tekening volgt letterlijk de Bijbelse tekst: je ziet Mozes naast zijn broer en zus, en God in een wolk. Op het schilderij staat Mozes met zijn vrouw. De wolk is verdwenen, de stenen tafelen komen erbij. Mozes richt zijn blik ook anders. 

Jordaens verlegt dus de focus: niet de afkeuring staat centraal, maar wel de liefde. Daarom verdwijnen Aäron en Mirjam, en komt Mozes’ vrouw in de plaats. Zij wordt niet afgebeeld als een Afrikaans stereotype, maar als een individuele vrouw met een eigen persoonlijkheid. Voor de 17de eeuw is dit verbluffend vooruitstrevend. 

Ook Mozes’ houding is verdraaid. In de schets lijkt hij zich te richten tot zijn broer om hem te overtuigen. In het schilderij kijkt Mozes ons recht aan. Zijn boodschap over christelijke naastenliefde — gebeiteld in de tien geboden die hij vasthoudt — is gericht aan ons allemaal. 

Jordaens krijgt vaak het verwijt dat hij de gemakkelijke weg koos. De schets, die een zeldzame inkijk in zijn creatieve proces biedt, bewijst net het omgekeerde. We zien een kunstenaar die zoekt, nadenkt en bijstuurt: over compositie, betekenis én over hoe een verhaal het krachtigst overkomt.

Of Jordaens ooit een Afrikaanse vrouw naar het leven heeft geschilderd, weten we niet. Maar duidelijk is wél dat hij — net als Rubens — Afrikaanse figuren opmerkelijk menselijk weergaf. De nuances in huidskleur en de individuele trekjes getuigen van respect, terwijl voorgangers en tijdgenoten vaak bleven steken in karikaturen en clichés. 

Deze blik op Jordaens’ denkproces toont hoe de kunstenaar zijn tijd ver vooruit was. Hij is een van de weinige oude meesters uit de westerse kunst die kritisch kijkt naar de (toenmalige) verhouding tussen witte en zwarte mensen. Zijn schilderij toont dat er ook 400 jaar geleden al, hoe uitzonderlijk ook, werd geijverd voor gelijkheid.

Het schilderij Mozes en zijn Ethiopische vrouw maakt deel uit van de collectie van het Rubenshuis. Het doek is tot oktober 2027 te zien bij The Walters Art Museum in Baltimore. 

Het kunsthistorisch onderzoek naar Rubens en zijn tijdgenoten blijft nieuwe inzichten opleveren. Die frisse perspectieven over diversiteit en inclusiviteit helpen mee aan het vormgeven van de toekomstige collectiepresentatie in de gerestaureerde kunstenaarswoning.

Ook tijdens het congres Tout le monde pour ma patrie: Rubens and the World staan die nieuwe blikken centraal. Op 5 en 6 mei 2025 brengt het Rubenshuis, samen met het KMSKA, onderzoekers samen die Rubens als man van de wereld positioneren: tegelijk invloedrijk kunstenaar en bron van inspiratie, als figurant in bredere verhalen die zich elders afspelen.