Portiek en Paviljoen

Groenten en fruit kweken, de hond uitlaten, ravotten met de kinderen of een feestje bouwen met vrienden. Rubens gebruikte zijn tuin voor precies dezelfde dingen als wij vier eeuwen later. Maar de bouwwerken die hij erin optrok, zijn vandaag ongezien. Ook in zijn tijd waren ze dat trouwens. Tenzij je in Italië woonde.   

Het was daar dat Rubens de inspiratie opdeed voor een portiek met paviljoen. Geïnspireerd op het werk van zijn grote helden: Rafaël, Michelangelo, Giulio Romano en andere grote namen uit de Italiaanse kunst- en architectuurwereld. Hij was zeker niet hun enige internationale fan, maar wel de eerste die hun bouwstijl hier introduceerde én naar zijn eigenzinnige hand zette.  

De portiek vormt de centrale doorgang en knipoogt duidelijk naar de Porta Pia, de beroemde stadspoort in Rome van Michelangelo. Het is een ode aan de antieke architectuur. Zie je de twee ‘bucrania’ of ossenschedels links en rechts in de bovenhoeken? Ze vormen een verwijzing naar de twaalf werken van Hercules. De ramskoppen wijzen dan weer naar geduld of de offerdood van Jezus Christus. Of gaf Rubens er vooral de betekenis van welvaart aan? Als harde werker lijkt het daar wel op.   

De mythische boswezens saters – half mens, half dier – symboliseren hoe je door de portiek recht de natuur inloopt. De dolfijnen staan dan weer voor erotiek en liefde. De portiek is een vernuftig stukje Rubens: vol symboliek en vakmanschap.   

Om het 16de-eeuwse woonhuis te verbinden met zijn gloednieuwe schildersatelier had hij evengoed een simpel muurtje kunnen optrekken. Maar Rubens zag het als een kans om uit te pakken met iets uniek. Het plan voor een portiek zat al een tijdje in zijn hoofd. Enkele jaren na de aankoop van zijn huis was het eindelijk zover.  

Rubens nam in zijn ontwerp heel wat elementen over van de beroemde stadspoort in Rome. Ook het meest opvallende: de geknikte centrale boog. Al was het zeker geen kopie. Rubens zette de portico volledig naar zijn hand. Onder meer met bovenop levensgrote beelden van de Romeinse goden Mercurius en Minerva; de ene van de schilderkunst, de andere van de wijsheid. Concepten waarmee hij zich graag identificeerde en een hele duidelijke boodschap gaf aan de bezoekers van het Rubenshuis. Toen en nu.  

Wat nog opvalt aan de portiek? De tekstpanelen die de mythische saters bovenaan vasthouden. Het is de enige plek op heel het terrein waar Rubens je toespreekt in woorden in plaats van beelden. De citaten komen uit de tiende Satire van Juvenalis en gaan over de bespottelijke geldingsdrang van de mens en het feit dat menselijke ambities zinloos zijn. Er staan ook bekendere citaten op zoals ‘Mens sana in corpore sano’, een gezonde geest in een gezond lichaam. Rubens was pro verstand en zelfbeheersing.  

Je kunt er niet naast kijken. Door de middelste boog van de portiek springt meteen het tuinpaviljoen in het oog. Als een soort point de vue. Die zichtas van portiek tot paviljoen is allesbehalve toeval. Net als op zijn doeken was Rubens ook bouwkundig een krak in perspectief. Hij trekt je via de bogen als het ware de tuin en het paviljoen in. Opnieuw met een boog als aandachtstrekker en een hoofdrol voor een Romeinse (half)god: Hercules. De symboliek? Via kunst en wijsheid vind je de weg naar de deugd. Wie onder de beelden van de Romeinse goden Mercurius en Minerva doorloopt, vindt rust van de achterliggende natuur.  

Wie de eer had om bij Rubens op bezoek te komen, was onder de indruk. Voor leerling Anthony van Dyck en medewerker Jacques Jordaens was het dagelijkse kost, maar zelfs zij bleven zich bij het binnen- en buitenlopen van het atelier verbazen over Rubens’ realisaties. Jordaens verwerkte de portiek in enkele van zijn schilderijen en Van Dyck tekende zelfs een detailstudie. 

Tussen 2017 en 2019 ondergingen beide gebouwen een grondige restauratie. Insijpelend regenwater had ze flink aangetast. Het beeldhouwwerk werd daarbij diepgaand gereinigd en hersteld, zonder ontbrekende elementen te gaan invullen. Een zorgvuldige aanpak dus, met respect voor Rubens’ oorspronkelijke keuzes. Een vlindervormig glazen dak beschermt de portiek voortaan tegen alle weersomstandigheden. De zelfdragende en bijna onzichtbare constructie gunt ons nog eeuwenlang een heldere blik op Rubens’ uitzonderlijke talent voor architectuur.