Ca. 1550: het dubbelportret
Titiaan schildert het Portret van een dame en haar dochter. Zoals gebruikelijk werkt hij eerst gedetailleerd de gezichten uit. De armen, een hand en de kleding blijven onafgewerkt en schetsmatig. Titiaan liet zijn werken vaak staan, om er later aan verder te werken. Hoogstwaarschijnlijk maakte Titiaan dit schilderij niet in opdracht en was er dus geen haast om het doek af te werken.
Dit dubbelportret is het enige portret van een moeder en haar kind dat binnen het volledige oeuvre van Titiaan tot op heden bekend is.
1576: de transformatie
Titiaan sterft en het onvoltooide schilderij komt in handen van diens oudste zoon Pomponio Vecellio. Hoogstwaarschijnlijk wordt het om commerciële redenen door één van Titiaans’ leerlingen overschilderd tot de religieuze scène Tobias en de engel.
Volgens verschillende kunsthistorici zou er echter een bijkomende reden zijn voor de overschildering. Zij speculeren dat de geportretteerden Titiaans maîtresse en buitenechtelijke dochter zijn.
1581: de vermaarde Barbarigo collectie
Cristoforo Barbarigo koopt voor 510 dukaten Titiaans huis aan de Biri Grande, inclusief de volledige inboedel waaronder het overschilderde portret, van Pomponio Vecellio.
Het werk blijft tot 1850 in de Barbarigo Collectie in Venetië. Deze vermaarde verzameling was een ware attractie in Venetië. Ze stond bekend als de ‘Studio Tiziano’, en bestond uit meerdere werken van de legendarische meester. Ook Rubens en Van Dyck kwamen er op bezoek en hebben er hoogstwaarschijnlijk Tobias en de engel gezien.
1850: Tsaar Nicolaas I van Rusland
De Barbarigo collectie wordt verkocht aan Tsaar Nicolas I van Rusland. Enkele jaren later verkoopt de tsaar ongeveer 1200 werken uit zijn collectie, waaronder elf schilderijen uit de voormalige Barbarigo Collectie.
Tobias en de engel wordt verkocht aan een Russische aristocraat, Graaf Tyszkiewicz uit Sint-Petersburg. Het werk blijft in deze familie tot 1913, waarna het voor een korte tijd opnieuw op de markt komt.
1920: René Gimpel, de nazi’s en de garage Titiaan
Het schilderij komt in het bezit van de belangrijke Parijse kunsthandelaar René Gimpel.
In 1939 brengt Gimpel zijn collectie in veiligheid voor de nakende oorlog in een garage in Bayswater in Londen, evenwel zonder iemand in te lichten over de precieze locatie. Bij het uitbreken van WOII is Gimpel actief in het Franse verzet. Aan de vooravond van de oorlog schrijft hij in 1939 in zijn dagboek:
“De vuurzee is niet ver van uitbarsting boven ons. We zijn hier 48 uur om de Prado-tentoonstelling te zien. We blijven een week. De dood hangt over onze hoofden en als deze ons zal inhalen, zullen de laatste aanblikken van Velàsquez, Greco, Goya, Rogier Van der Weyden een mooi gordijn vormen…”
(R. Gimpel, ‘Diary of an Art Dealer’, New York, 1966, p. 466)
In 1945 wordt Gimpel gearresteerd door de nazi’s en gevangen gezet in het Duitse concentratiekamp Neuengamme, waar hij later sterft. Overlevenden van dit strafkamp getuigen:
“Hij bleef een baken van hoop voor zijn medegevangenen, gaf hen Engelse taalles, in voorbereiding van de nakende bevrijding.”
Na lang zoeken vinden Gimpels' zonen in 1946 de door hun vader verborgen werken, waaronder de Titiaan, terug in de garage. Verschillende aanpalende gebouwen waren door bommen in puin gelegd. De schilderijen ontsnapten op miraculeuze wijze aan het oorlogsgeweld.
1948: de ontdekking van het originele werk
Jean Gimpel laat het schilderij materiaaltechnisch onderzoeken in het befaamde Courtauld Institute of Art in Londen. Door röntgenonderzoek wordt het onderliggende portret ontdekt.
In 1970 koopt Alec Cobbe, op de hoogte van de onderschildering, het schilderij aan als Tobias en de engel.
1983: het titanenwerk en de wedergeboorte
In samenspraak met verschillende kunsthistorici en wetenschappers start Alec Cobbe met de restauratie van het werk. Met een scalpel wordt de overschildering millimeter na millimeter verwijderd. Het proces neemt ongeveer twintig jaar in beslag. Het resultaat is verbluffend.
Een venster op de geest van de Meester
De onafgewerkte staat van het schilderij geeft onderzoekers en kunsthistorici de kans om het scheppingsproces, de techniek en de latere stijl van de Venetiaanse grootmeester te bestuderen. Kunsthistorici bestempelen het doek als ‘a window into the mind of a master.’
Net als de meeste portretschilders concentreerde Titiaan zich eerst op een gedetailleerde afwerking van de gezichten. De verschijning van de volwassen vrouw is modieus en haar dikke blonde haren worden gevlochten samengehouden in een torciglione.Ze draagt verschillende parelsnoeren om haar nek en een bloem achter het oor. Het onafgewerkte gedeelte van haar linkerhand toont de aanzet van een waaier van struisvogelveren en een bloem. Het haar van het kleine meisje is getooid met parelsnoeren. Ze draagt een opvallende oorring van amethist (edelsteen).
In 2002 publiceert Professor Jaynie Anderson over dit schilderij het artikel ‘Titian’s unfinished portait of a patrician woman and her daughter from the Barbarigo collection, Venice’ in het vooraanstaande tijdschrift The Burlington Magazine (CXLIV, 1196, november 2002, pp. 671-9).
2003: Musea del Prado
Portret van een dame en haar dochter wordt onder grote belangstelling van onderzoekers tentoongesteld op de grote Titiaan overzichtstentoonstelling in het Museo del Prado in Madrid. Het wordt de blikvanger van de expositie.
2005: onder de hamer…
In december wordt het schilderij aangeboden op de Old Master Pictures Sale bij Christie’s in Londen aan een schattingsprijs van 7,4-12 miljoen euro. Het schilderij blijft onverkocht. De hoge schattingsprijs schrikt potentiële kopers af. Op dat ogenblik lijkende geesten nog niet rijp voor onafgewerkte schilderijen. Het werk keert na de veiling terug naar de eigenaar, de Cobbe Collection in Hatchlands Park in Engeland (National Trust), waar het permanent wordt tentoongesteld.
In 2006 maakt het werk deel uit van de tentoonstelling: ‘Titien - Le Pouvoir en face’ in het Musée de Luxembourg in Parijs.
2016: blikvanger in The MET Breuer
De belangstelling voor het ‘non finito’ of onafgewerkte karakter van kunstwerken breekt pas echt door met de expositie ‘Unfinished – Thoughts left visible’, de openingstentoonstelling van The Met Breuer (The Metropolitan Museum of Art) in New York.
De eerdere publicatie van The unfinished painting (2012) door Dr. Nico Van Hout (KMSKA) heeft substantieel bijgedragen aan de appreciatie en erkenning voor het onafgewerkte kunstwerk en aan het concept van deze tentoonstelling.
Portret van een dame en haar dochter wordt één van de belangrijkste blikvangers van deze veel besproken tentoonstelling in de recent geopende annex van The Metropolitan Museum of Art. Het doek hangt er tussen meesterwerken van Da Vinci, Michelangelo, Van Eyck, Dürer, El Greco, Tintoretto, Rubens, Velázquez, Rembrandt, Poussin, Reynolds, Géricault, Van Gogh, Klimt, Picasso…
2017: de ontbrekende schakel
Het Portret van een dame en haar dochter komt in het bezit van privé-verzamelaars. Aangesproken door het bruikleenbeleid van het Rubenshuis onder impuls van directeur Ben van Beneden besluiten zij om het dubbelportret voor langere termijn in bruikleen te geven.
Voornamelijk de campagne van ‘David Bowie’s Tintoretto’ en de wereldwijde respons overtuigden de nieuwe eigenaars om het door internationale musea gegeerde schilderij naar Antwerpen te brengen. Hierdoor is Titiaan, hét grote voorbeeld voor Rubens en Van Dyck, nu met twee schilderijen vertegenwoordigd in Belgische musea. Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen bewaart een vroege Titiaan uit 1512.
Titiaan was de belangrijkste inspiratiebron voor Rubens en Van Dyck. Beide meesters hebben zijn werk intensief bestudeerd, gekopieerd en verzameld. Portret van een dame en haar dochter – een Titiaan uit zijn topperiode – hangt dan ook nergens beter dan in het Rubenshuis in Antwerpen.
