Buste van ‘Seneca’

Vergissen is menselijk. En dus overkwam het ook Rubens. Als beginnend kunstverzamelaar dacht hij in Italië een beeld op de kop te hebben getikt van de Romeinse filosoof Seneca, een van zijn grote voorbeelden. Pas 200 jaar later bleek het om iemand anders te gaan.    

Plottwist: het was de Griekse dichter Hesiodos die decennialang in de privécollectie van Rubens zat. Dat kwam pas aan het licht bij de ontdekking van een portret van Seneca in 1813. Rubens heeft het dus nooit geweten. De antieke marmeren buste was een van de eerste stukken uit zijn verzameling. Mogelijk stond het beeld tot aan zijn dood in het halfronde beeldenmuseum aan zijn woning.  

Heel zeker is dat niet. De inventaris uit 1640 heeft het over ‘eenighe schoone antike koppen’. Voor Rubens was dit veel meer dan een kop. Seneca was in die tijd erg populair. De Romeinse filosoof uit de eerste eeuw had een enorme invloed op de kunstenaar en zijn geleerde vriendenkring.   

Seneca was een boegbeeld van het stoïcisme, een filosofische stroming uit de Oudheid. De getalenteerde redenaar geloofde dat wijsheid, standvastigheid, zelfbeheersing en een gerust gemoed dé morele kwaliteiten waren om de grillen van het lot en het leven het hoofd te bieden.  

Die gedachte trok een humanist als Rubens enorm aan. De Grieks-Romeinse oudheid was voor hem een cultureel hoogtepunt in de geschiedenis en een onuitputtelijke inspiratiebron. Hij verwerkte het gedachtegoed – een manier van leven – zelfs in de architectuur van de portiek van zijn huis. De kunstenaars van toen waren zijn absolute idolen. Dus wat moet hij blij geweest zijn met zijn aankoop tijdens die reis door Italië.   

Rubens beeldde de buste in verschillende van zijn werken af. Je ziet het bijvoorbeeld op de achtergrond van de Vier Filosofen, een werk waarin Rubens zichzelf afbeeldt samen met zijn broer Filips, Jan van de Wouwer en de neo-stoïcijnse filosoof Justus Lipsius. Later maakte hij ook een portret van de stervende Seneca in opdracht van zijn goede jeugdvriend Balthasar Moretus. Ook deze beroemde Antwerpse drukker vond zijn overtuigingen terug in de principes van Seneca's stoïcijnse filosofie.  

Dat Rubens dit beeld in zijn collectie had zitten, is niet zo vreemd als het lijkt. Vanaf de 16de eeuw was het kopen van kunst niet alleen meer weggelegd voor de staats- en kerkleiders. Ook rijke burgers konden zich plots kunst en cultuur veroorloven. Zeker in de handels- en havenstad Antwerpen. Voor de ‘liefhebbers der schilderkunst’ was het een uitdrukking van hun status en sociale ambities.  

Onder meer specerijenhandelaar Cornelis van der Geest had een imposante verzameling. Maar niemand kon tippen aan Rubens. Naast antieke kunst en modernere beelden, bezat hij werken van verschillende Antwerpse tijdgenoten en grote Italiaanse schilders als Titiaan, Rafaël en Tintoretto.