Dit werk toont de grote ambitie waarmee Willem van Haecht als kunstkamerschilder van start ging én zijn talent als kopiist. Maar liefst 43 schilderijen, waarvan er vandaag nog 24 gekend zijn, sieren de wand op De kunstkamer van Cornelis van der Geest.
Kunstliefhebbers, kunstenaars en andere voorname personages ontmoeten elkaar in deze imaginaire wereld. Rondom hen schitteren collecties schilderijen, beelden, grafiek, antieke munten, globes, porselein en veel meer. Er is heel wat te zien op dit werk en er valt ook veel over te vertellen. We pikken er een aantal dingen uit.
Uniek groepsportret
Dit schilderij is niet alleen een schitterende ‘constcamer’, het is ook een uniek groepsportret. Een soort ‘who is who’ van de toenmalige culturele elite. Het gunt u, de toeschouwer, een zeldzame blik op de wereld waarmee een erudiete kunstliefhebber als Cornelis van der Geest zich wenste te associëren.
Van der Geest speelde een belangrijke rol in het leven van Rubens. Zo lag hij aan de basis van de opdracht die de meester kreeg voor de Kruisoprichting als altaarstuk. Rubens noemde de kunstverzamelaar dan ook:
“De beste der mensen en de oudste der vrienden,
mijn bestendige beschermer vanaf mijn jeugd.”
Op de voorgrond toont de trotse collectioneur een Madonna met Kind van Quinten Massijs aan de aartshertogen Albrecht en Isabella, de heersers van de Zuidelijke Nederlanden. Volgens de overlevering wilde het vorstenpaar dit schilderij kopen, maar Van der Geest deed er geen afstand van. Getuige het gebaar van zijn linkerhand lag dit werk Van der Geest nauw aan het hart.
Achter Albrecht staat Peter Paul Rubens die de aartshertog toelichting geeft bij het werk. Hij wordt vergezeld door Ladislas Wasa, de koning van Polen. Ook Anthony van Dyck woont de bijeenkomst bij. Hij staat achter Van der Geest en maakt een praatje met Jan van Monfort, muntmeester van Antwerpen. Links achter de aartshertogin staat burgemeester Nicolaas Rockox, die als mecenas en opdrachtgever net zoals Van der Geest een belangrijke rol speelde in de artistieke carrière van Rubens.
Ook met andere kunstverzamelaars onderhield Van der Geest goede contacten. Twee van hen staan bij de met kostbaarheden bedekte tafel. De heer die vooroverbuigt is hoogstwaarschijnlijk Jacomo de Cachiopin, telg uit een oud Spaans geslacht. De man die nonchalant met zijn elleboog op tafel een miniatuurportret ophoudt, is Peeter Stevens. Samen met Van der Geest hadden beide connaisseurs een plek gekregen in Van Dycks prentreeks van beroemde tijdgenoten.
Helemaal rechts onderaan buigen enkele heren zich over een wereldbol, die door een van hen met een passer wordt opgemeten. De wetenschappelijke instrumenten zijn wellicht een verwijzing naar de wetenschappelijke basis van de schilderkunst.
De twee heren op de tweede rij die de toeschouwer aankijken zijn landschapsschilder Jan Wildens en dieren- en stillevenschilder Frans Snijders. Met beide kunstschilders werkte Rubens regelmatig samen. Zij zorgden voor de landschappen en dieren, terwijl Rubens de figuren voor zijn rekening nam.
Uit het schilderij rijst het beeld op van een netwerk van vrienden die samen naar kunst kijken en erover converseren. Dat ze vrienden zijn, wordt gesuggereerd door hun lichaamstaal, zoals een hand op een schouder om te kunnen meegenieten van een schilderijtje. Ze vonden elkaar in hun liefde voor de schilderkunst en hadden zich door Rubens of Van Dyck laten portretteren. Van Haecht gebruikte deze schilderijen als voorbeeld voor de portretten in zijn kunstkamer.
Antwerps huis
Heel het tafereel vindt plaats in een rijk ingerichte kamer van een Antwerps huis. Door het raam links varen schepen op de Schelde en rechts naast de deuropening is het Kranenhoofd aan de Scheldekade te zien op een schilderij van de Antwerpse barokschilder Sebastiaen Vranckx.
Binnen vullen schilderijen de wanden en staan afgietsels van levensgrote moderne en antieke beelden opgesteld. Bij de deur verwelkomt de Apollo Belvedere met zijn uitgestrekte arm de hoge gasten, misschien wel bedoeld als verwijzing naar het humanistisch ideaal 'poëzie is als schilderkunst'. Apollo was immers de beschermer van de poëzie.
Vive l’Esprit
Leve de geest. Die woorden prijken boven de deurlijst rechts op het schilderij. Esprit werd gebruikt als synoniem van ‘intellectuele inspiratie’. Tegelijk is het ook een woordspeling op de naam van Cornelis van der Geest en op zijn activiteiten als liefhebber van de kunsten.
Op het gebeeldhouwde bovendeurstuk is het familiewapen van de kunstverzamelaar afgebeeld. Het doodshoofd en de duif staan symbool voor de menselijke ziel. Ze lijken aan te geven dat zijn faam voor het nageslacht bewaard zal blijven. De buste van Seneca – rechts boven de deuropening – behoort vandaag tot de vaste verzameling van het museum.
In de deuropening kijkt een man nieuwsgierig naar binnen. Als schilder en conservator van de collectie heeft Willem van Haecht vermoedelijk zichzelf hier afgebeeld. In hoogsteigen persoon wandelt hij door de deuropening. Ietwat gereserveerd en met hoed in de hand, want alleen gekroonde hoofden mochten hun hoed binnen ophouden.
Antwerpse staalkaart
Van Haechts virtuositeit in het nabootsen van de verschillende schilderstijlen in de talloze kopietjes is ongeëvenaard. Vol trots plaatste hij zijn signatuur en het jaartal 1628 op een mythologisch tafereel van eigen hand dat vooraan in het midden staat uitgestald.
Het oudste stuk uit de kunstverzameling van Van der Geest was een zeldzaam profaan tafereel van Jan van Eyck, dat helaas verloren is gegaan. De kunstkamer is vooral een ode aan de Antwerpse schilderkunst waarbij de schilderijen van Massys en Rubens de voornaamste plaats in de voorstelling innemen. Ze hebben ook getalsmatig de overhand: drie van Massys en twee van Rubens.
Een opvallend detail is het gordijntje dat naast de Amazoneslag van Rubens is gehangen om het te beschermen tegen zonlicht en stof. Deze bescherming gaf het bezichtigen van dit kostbare schilderij tegelijk een exclusief karakter. Door het werk precies in het verlengde van Massys’ Madonna met kind weer te geven, plaatste Van Haecht Rubens letterlijk op één lijn met zijn beroemde voorganger.
Verder biedt de collectie van Van der Geest een prachtige staalkaart van de Antwerpse schilderkunst van de zestiende en vroege zeventiende eeuw. Naast werk van Massys en Rubens zijn ook composities van onder meer Frans Snijders en Jan Wildens aanwezig. Het Winterlandschap met jager van Wildens trekt de aandacht van een kunstverzamelaar die even knielt om het schilderij in detail te bekijken.
Te zien in het museum
De uitgebreide kunstcollectie van Cornelis van der Geest is door de eeuwen heen verspreid geraakt in musea en collecties van over heel de wereld. In het Rubenhuis hangen twee werken die verband houden met de kunstkamer.
Achter het groepje mensen rond de met kostbaarheden beladen tafel staat een werk van Theodoor Rombouts uitgestald: de Verloochening van Petrus. Een versie van dat schilderij, toegeschreven aan Adam de Coster, kan u in het Rubenshuis bekijken. Net zoals het werk in de kunstkamer schilderde De Coster het tafereel in de stijl van de Italiaanse schilder Caravaggio.
Recent is ontdekt dat het door Rubens geschilderde portret van Jan Wildens als model heeft gediend voor zijn beeltenis in de kunstkamer. U ziet Jan Wildens rechts opduiken tussen een groepje mensen boven de wereldbol. Gekleed in een donkere mantel met molensteenkraag kijkt hij u aan. Het portret dat Rubens van hem maakte, is ook in het museum te zien.
